Toegegeven, de afgelopen drie jaar rammelde ik aan de hekken rond het geloof onder invloed van een jeugdtrauma. Nu die storm min of meer is gaan liggen, speelt de vraag op of ik in die hypersensitieve fase extra veel inzicht had in mezelf of juist een vertekend beeld van de realiteit. Of allebei. Tja, wat geloof ik nou eigenlijk wél?

In elk geval betaalde ik vorige week bij de bieb zonder morren vijf euro extra voor 'Dogmatiek voor iedereen' – een boekje dat dus helemaal vanuit de refogordel moest worden getransporteerd naar het seculiere Utrecht, waar het niet eens in de (enorme) collectie zat.

Die plotselinge honger naar feitenkennis verbaasde mijzelf ook – ik was deze week al spontaan begonnen aan een kerkgeschiedenis én een refogeschiedenis (én Dostojevski én extra gitaarles). Al reconstruerend vond ik drie mogelijke, elkaar niet uitsluitende, oorzaken: (1) het is de zomervakantiemodus; (2) na al die emoties heb ik nu even behoefte aan harde feiten om me nuchter toe te verhouden; en (3) het is een zenuwtrek – af en toe heel veel hobby's tegelijk doen en dan een tijd alleen maar Netflix. Ik werk eraan.

Volgens 'Dogmatiek voor iedereen,' geschreven door ds. Almatine Leene en ds. Wim Markus, is dogmatiek in elk geval een combinatie van verstand, gevoel en traditie, dus dat trof. Zelf noemen ze de dogmatiek een lantaarnpaal, bedoeld om de omgeving te verlichten en niet om als een dronkenlap tegenaan te leunen. Vrij vertaald: dogmatiek heeft een beroerde reputatie, maar dat komt doordat veel mensen dogma's beschouwen als vierkante waarheden.

Wat zijn dogma's dan wél? Nou ja, inderdaad vierkante waarheden, rigide uitgangspunten, maar wat mij betreft primair een handig overzichtje om je toe te verhouden.

​Ik vertaal dezer dagen bijvoorbeeld ook een dogmatiek van een behoudende Amerikaanse theoloog. Het is een goede manier om heel feitelijk te kijken: met welke manier van geloven heb ik nou eigenlijk precies een probleem? Die vraag stel ik omdat ik ben opgegroeid met die manier van denken. 

De ondertitel van Dogmatiek voor iedereen is 'Weten wat je gelooft'. Dat kan natuurlijk niet, want weten is waarnemen en geloven is aannemen. 'Geloven is niet puur gevoel', antwoordt het boek. Ik reageer:

Geloven is een gesprek in plaats van een lijstje. Geloven is literatuur in plaats van wetstekst. Geloven is praktijk in plaats van politiek.

Natuurlijk hebben we lijstjes, wetten en politiek nodig. Maar die hulpmiddelen vormen nog niet eens de schijn van de schaduwen van de ideeën volgens Plato.

Maar blijkbaar had ik behoefte aan dit frisse boekje. Aan de schijn dat het geloof niet ongrijpbaar is. Misschien zeggen deze schrijvers niet voor niets zo vaak: dat weten we niet. 

Andere recensies

• De schrijver (Wim Markus)
  ​over dogmatiek op Theologie.nl: 'Heeft de hemel een vloer?'
• Een interview met de schrijvers
  in het Nederlands Dagblad (18 februari 2016): 'Theologie is leuk en noodzakelijk'

Boekgegevens

• Dogmatiek voor iedereen: weten wat je gelooft, Almatine Leene en Wim Markus
  Uitgeverij Jes! | februari 2016 | 221 blz.

De nieuwe bieb aan de Neude was eindelijk open dus dat kwam goed uit want een vriendin had Broeder Ezel getipt. Ook de oude autobio van Renate Dorrestein nam ik mee naar huis. Die stond toevallig in dezelfde zaal en ik was al langer benieuwd naar haar 'geheim.' Samen illustreren de dames trouwens mooi een tweedeling in de (christelijke) literatuur: 'Doris Stein' herschreef haar werk tot in de herdruk aan toe terwijl dichteres Liesbeth Goedbloed (als in surrealistisch) blind typt – dus met haar ogen daadwerkelijk dicht. De romantische feministe tegenover de fiere romantica. Het geloof als thema of het geloof als onderwerp. En vooral: Amerikaanse verhaaltjes versus de literatureluur. Met een buiging, want allebei is het een traditie van belang en ze zijn me lief.

De refo en de dood
Broeder Ezel geeft zich dus, naar zowel zijn dierlijke als literaire aard, niet zomaar gewonnen. En dan lijk ik nog best veel op de geïmpliceerde lezer, met letterenstudie, stammend uit de rechterflank des geloofs, waar d'angst der hel mij alle troost deed missen (Psalm 116), tezamen met de noodzakelijkerwijs ondoorgrondelijke Statenvertaling, in wat ik een cynisch een-tweetje had genoemd, als sporten er überhaupt mocht. Een lezer die nog steeds wel gelooft. Wat ik tot mijn verdriet ook ken, is de dood van een mij lief kind, en hoe extreem onwerkelijk er daar mee werd omgesprongen. Lees: donderpreek bij het graf en doe daarna maar 'gewoon.' In mij trof de schrijfster dus een aandachtige lezer, want een beetje literair schrijven over de zuil valt heel niet mee, en gaat het nog over de dood ook, dan ben ik al half om. Weldadige stukjes vergeten jeugd vlogen me om de oren wanneer hoofdpersoon Anna op haar psychologische reis terugdacht aan haar verknipte kindertijd.

Symbolisme en innerlijke stem
Maar eerst een beetje literaire context. Toen we met letteren waren beland bij het Modernisme bleek elke omgevallen fietspomp meteen een fallus en lag hij ook nog eens onder een boom, dan symboliseerde hij zonder twijfel de slang in het paradijs = de duivel = de zonde = de val. Dat was James Joyce in Dubliners, toen hij nog ging voor leesbaarheid, maar alles al iets anders betekende. Van zijn tijdgenootje Virginia Woolf leerden we de monologue intérieur kennen. Pagina's lang reisde je mee in de train of thought van een personage. Aan die twee stijlkenmerken dacht ik weemoedig terug bij het lezen van Broeder Ezel, het romandebuut van Liesbeth Goedbloed uit 2018. Op deze psychologische trip is Anna zelf natuurlijk de ziel, de ezel haar lijf (Franciscus van Assisi) en de slang de angst – een al te menselijke drie-eenheid. Antonio met zijn zwembad vol catharsis lijkt me meneer God zelf, die haar in het begin ook de ezel schenkt; en de haat-liefde met de berg Monterosso – die Jens had toch vuurrood haar? Echt Jens in de hens-rood?

Vier lagen, drie delen
Die rotjeugd van Anna, met daarin de dood van haar broertje Jens, en alle kerkmisère, maar ook de warmte, is één tijdlaag in het verhaal: hoe het allemaal zo ver gekomen is. Een andere laag is het 'nu': de wonderbaarlijk herrezen broeder Jens is jarig en komt naar Anna toe; samen maken ze een chocoladetaart met kaarsjes ('de laatste keer dat het kan,' mijmert Anna omineus); haar ouders komen ook en papa verklapt in een bijzin een beetje flauwtjes de plot, vlak voor het einde aanbreekt. Een derde laag pas is de ezelreis in Italië, die begint bij een hele aardse scriptie (over de jongste zoon van Jozef, die door aartsvader Jacob wordt voorgetrokken), een christenreis langs statiën, die aldoor mythischer wordt. En er is ten slotte een vierde laag over de slang, die vanuit zijn eigen laag (over de zelfdoding van een middeleeuwse jongen ter plaatse, en daarmee over de doodsangst) omlaag glibbert naar de ezelreis, en aldaar zijn symbolische gang gaat. De laag van de slang wordt steevast ingeleid door de parabel van de zaaier en zo krijgt het boek een driedeling: oppervlakkig zaad, overwoekerd zaad en ten slotte het zaad dat in goede aarde valt. Valt, inderdaad. Intussen zit je als argeloze lezer bijna voortdurend in dat rare hoofd van Anna.
​
Anna de antiheld
Want men analysere een roman natuurlijk niet helemaal kapot. Broeder Ezel is tenslotte geen psychologisch handboek. ​Er moet ook gewoon genoten, geërgerd en geprikkeld worden. Hoe cerebraal ook, een verhaal blijft een zintuiglijke ervaring van de tweede naïviteit. Je loopt als lezer ook gewoon weer heerlijk door Italië en voelt de hete middagzon steken (Psalm 84), zelfs op een bergwand, doordat je zo stom was niet al voor het hanengeschrei op pad te gaan. Je geniet van de poëtische, soms hermetische taal. Je moet er met je aandacht goed bij blijven. Tussen al die ezeldelen en mannenleden is het niet altijd meteen duidelijk hoe de klim zelf zich voltrekt. Natuurlijk, de reis van antiheld Anna is geen banale routebeschrijving, maar de sensorische stream of consciousness liet me veel alinea's toch twee of drie keer lezen. Wel word je dan ruimschoots beloond met veel liefde, schoonheid en humor. Na het onbekommerde en soms verontruste lezen had ik de lekkere ervaring dat ik een mens had leren kennen, hoe raadselachtig die ander ook moge zijn.

​Het ongezegde
Raadselachtig inderdaad: gedurende bijna de hele reis kampt Anna met automutilatie en suïcidale fantasieën. We zien hier de gedachtewereld van een klinisch depressief meisje, dat zich uiteindelijk geen raad meer weet. Alle emotie daarover bevindt zich in de ezelreis. Gezien haar jeugd lijkt haar doodswens me voort te komen uit haar schuldgevoel, veroorzaakt door de vermeende dood van Jens en de catch-22 binnen de dubbele predestinatie. Verantwoordelijkheden die voor een kind inderdaad veel te zwaar zijn. Maar de Anna in het nu is allang geen kind meer. Er valt in het boek genoeg te raden en dat is alleen maar fijn. En toch. Ook al wordt het luidkeels aangekondigd, het einde springt best als een duveltje uit een doosje, juist omdat hele horden met zo'n jeugd niet vanzelf zo ver heen raken in hun quarter life crisis. Met andere woorden: er moet meer aanleiding zijn voor zo'n heftig slot, of plot. Al was het maar dat Anna in het 'nu' zou zijn opgenomen in een instelling. Wat misschien ook wel zo is. Want waarom vieren ze Jens' verjaardag bij haar 'thuis,' met zo veel licht? Maar ja - ze heeft huisgenoten in Utrecht en is haast afgestudeerd. Waarom trekt ze zich die bijna-dood van Jens zo aan? Allemaal doordat haar ouders haar zo achterstellen? En waarom weet ze zo goed hoe die pillenstrips werken? En toch: zonder meteen larmoyant te worden, kan het 'nu' volgens mij een grammetje minder uitgebeend.

Closer reading
Een boek vanaf dit kaliber en met zoveel gelaagdheid verdient meteen een herlezing. Zodra ik die van Renate Dorrestein uit heb, begin ik er misschien aan.